Bundan birkaç yıl evvel Kırık Saat mecmuası için Gassan Kanafani hakkında bir yazı kaleme aldım, yazının girişini dün üzere hatırlıyorum. Sanırım bunun nedeni yazıyı kaleme aldığım için değil, Kanafani’nin kızının gözleri önünde trajik bir biçimde öldüğünü yazmamdı. Şöyle yazmıştım o yazıda: “8 Temmuz 1972 tarihinde, Beyrut’ta bir meskenin önünde otomobile konan tuzaklı bir bombanın patlaması sonucu iki kişi hayatını kaybeder. Ölenlerden biri 36 yaşında Filistin’in en değerli muharrirlerinden FKHC’nin sözcüsü Gassan Kanafani’dir, başkasıysa şimdi 12 yaşındaki yeğeni Lamees’dir. Patlama olduğunda Kanafani’nin karısı Anni, dokuz yaşındaki oğulları Fayez ile evdedir. Küçük kızları Leyla ise konutun merdivenlerinde oturmuş babasının verdiği çikolatayı yemektedir. Yaşanan hadise trajedi olarak kıymetlendirilir. Halbuki bir çocuğun çikolata yerken gökten üzerine babasının etinin yağması bir trajediden fazlasıdır. Bu, insan aklının almadığı durum Ortadoğu cehennemini anlatan olaylardan sadece biridir.”
Ölmeden evvel yazdığı ‘Güneşteki Adamlar’ romanı hem ülkesinin yaşadığı cehennemi hem de kendi şahsî yazgısını anlatan çok özel bir metindir. Romana gelmeden evvel kitabın yazılma şartlarını ve ülkenin siyasi durumunu bilmek gerekiyor. Kanafani’nin yazdıklarını ülkesinin siyasi hezimetlerinden ve yaşanan derin trajedilerden bağımsız pahalandırmak yetersiz bir bakış açısı olur.
Şüphesiz Kanafani suya sabuna dokunmayan bir müellif olsaydı başına bu trajedi gelmeyecekti. O ve onun üzere müellifler İsrail üzere düşünen uluslar için epey tehlikelidir. Kanafani tehlikelidir zira Filistin halkının çabasına, kurtuluş davasına sadakatle bağlı Arap kökenli bir Hıristiyan ve birebir vakitte Marksist bir entelektüeldir, amaç alınmasının öbür bir nedeni de bu özelliğidir. Bütün bunların yanında gazeteci, edebiyatçı, FKHC sözcülüğü ve sanatçı kimliği sayesinde davasını geniş kitlelere duyurma imkânına sahip biridir. Gerçekten İsrail istihbaratı Mossad, saldırıyı kendilerinin gerçekleştirdiklerini açıklarken Kanafani’nin yazarlığına vurgu yapılmaz, daha çok onun FKH ile bağlantısı öne çıkar. Mossad, Tel Aviv Lod Havalimanı’na yapılan atağa misilleme olarak Kanafani’ye bu suikastı gerçekleştirdiklerini söyler. Mossad her ne kadar bu suikastın gerisinde Lod Havalimanı saldırısının olduğunu söylese de asıl gerçek bu değildir. Bu sırf Kanafani’yi öldürmek için İsrail istihbarat örgütünün uydurduğu bir palavradır.
Kanafani suikastı entelektüel bir şahsiyetin İsrail devletince gaye alındığı birinci değilse bile en değerli olaydır. Zira İsrail-Filistin problemi konusunda “yazdıklarıyla” bir topluma yol göstermiş birisinin öldürülmesi o devirlerde pek de alışık olunan bir durum değildir. İsrail devletinin Filistin’e dair nasıl bir planlama yaptığı ve neden bu suikastları gerçekleştirdiği sonraki birkaç yıl içinde daha net anlaşılır. Kanafani suikastından yaklaşık üç yıl sonra İsrail-Filistin sorunun barışçıl tahlili için, içinde İbrahim Ebu-Lughod, Edward Said, Noam Chomsky, Howard Zinn, İkbal Ahmet üzere saygın entelektüeller tarafından taraflarla birtakım görüşmeler yapılır. Görüşmelerin birinde İkbal Ahmet, İsrail devletinin Arap yerleşim yerlerinin boşaltılması için zekice planlar yaptığını söyler. Lakin onu ilgilendiren İsrail’in yaptığı planlar değil, Arapların nasıl bir strateji izleyeceğidir. 1975 yılında o ve Chomsky İsrailli diplomatlarla görüştükten sonra Arafat ve kabinesi ile bir ortaya gelir. Ahmet, Filistinlilerle yaptıkları görüşmenin akabinde yıllar sonra David Barsamian ile yaptığı bir söyleşide Filistin tarafının o günkü durumunu şu sözlerle anlatır: “Göreceğimi görmüştüm. Kendilerini İsrail’in yapabileceğinden daha beter bir biçimde mahvettiler.”(1)
Hem Kanafani’nin yazdıklarının anlaşılması hem de İsrail’in bu ve gibisi suikastlarla neyi amaçladığı Ahmet’in üstteki kelamlarından daha net anlaşılıyor. Gerçekten vefatından yirmi altı yıl sonra, 1998 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin hakemliğinde Oslo’da İsrail ve Filistin ortasında barış görüşmeleri yapılırken her şey daha yeterli anlaşılır. Oslo’da olanları en yeterli anlatan kişi uzun yıllar Ortadoğu’da gazetecilik yapan Robert Fisk’tir. Ölmeden evvel anılarını topladığı, ‘Büyük Medeniyet Savaşı, Ortadoğu’nun Fethi’ kitabında, Filistin tarafının akılcılıktan mahrum durumunu şu çarpıcı sözlerle hatırlatır: “Arap tarihçileri tahminen günün birinde başkanlarının, halklarının bahtına karar verirken hislerini daha az, mantıklarını daha çok kullanıp kullanmamaları gerektiği konusunda soru sorarlar.”(2)
Fisk, bu kelamları Yaser Arafat için söyler. Filistin’in bugünkü durumuna bakınca tenkidinde haksız olmadığı görülüyor. İsrail ile Filistin ortasındaki barış görüşmelerinde Arafat’ın üstlendiği rolün halkı için nasıl yıkıcı sonuçlar doğurduğunu uzun uzun anlatır. Arafat’ın bir ömre yayılan çabasının sonunda, Filistin davasını nasıl sattığını okumak elbet akla Fisk’in bahsettiği Arap tarihçileri getiriyor. Arap tarihçiler, Filistin-İsrail çatışmasının başlangıcından bugüne bir tarih yazımı oluştururken, Filistinlilerin nerelerde yanılgı yaptıkları kadar bir davanın entelektüel birikiminin nasıl yok edildiğini de yazabilirler. Kanafani üzere entelektüellerin suikast sonucu öldürülmesi, İsrail açısından makul bir atak üzere görünüyor. ‘Güneşteki Adamlar’, ‘Filistin’in Çocukları’, ‘Hayfa’ya Dönüş’, ‘Kamptaki Silahlar’, ‘Ramla’dan Haberler’, ‘Tatil Hediyesi’, Filistin’e dair niyet yazıları ve pek alışılmış ki milletlerarası arenadaki tesirine bakınca İsrail için ne derece tehlikeli olduğunu anlıyoruz. Kanafani genç yaşına karşın kıymetli bir fikir adamıydı, 1998 yılındaki görüşmelerde Filistin tarafındaki müzakereciler ortasında olsaydı, Arafat beki de bu kadar büyük bir yanılgıya düşmeyecek, halkı da bugünkü kadar büyük acılar çekmeyecekti. Kim bilir tahminen de Kudüs ve Mescid-i Aksa bugün hala korunuyor olurdu.
Karen E. Riley’in, Kanafani’nin ‘Filistin’in Çocukları’ isimli kitabının girişinde, Gassan Kanafani’nin Özgeçmişi Üzerine Bir Deneme yazısı yayımlanır. Riley yazısında Kanafani’nin yazarlığına değinir. Bu makalesinde Kanafani’nin bir muharririn rolünden fazlasını üstlendiği anlıyoruz. “Kanafani’nin öyküleri, yirminci yüzyılın neredeyse tamamı boyunca Orta Doğu ve Arap dünyasını büyük acılara boğan çatışma üzerine Filistinli bir bakış açısı sunar. Yalnızca Filistinlilere has olmasa da onlarda hem gerçek hem de sembolik bir söz bulan on yıllarca süren mahrum bırakılma ve uğraş tecrübesinin eseri olan bu bakış açısının anlaşılması ve kabul edilmesi can alıcı bir değer taşır.”(3)
Kanafani, Filistin’in sıkışmışlığını, dört yandan kuşatılmışlığını 1963 yılında yayımladığı ‘Güneşteki Adamlar’ kitabıyla sarsıcı bir halde anlatır. Kitap bugün Arap edebiyatının en değerli yapıtlarından biri olarak gösterilir. Irak’ta sürgün yaşayan üç Filistinli; Ebu Kays, Esad, Mervan kârlı iş imkânlarının olduğu Kuveyt’e kaçak yollardan gitmek için planlar yapar. Her üçünün de Filistin’i terk etmek için trajik nedenleri vardır. Kendilerini sondan Kuveyt’e götürecek Ebu’l–Hayzuran isminde bir sürücü ayarlayıp buldukları bir su tankına girer ve yola çıkarlar. Su tankını kullanan kişi 1948 yılında patlayan bir mermi kovanı nedeniyle hadım olmuş ve hayata küsmüş biridir. “Ne vakit biri çıkıp da ‘Neden evlenmiyorsun?’ diye sorsa kasıklarının ortasında debelenen acı hissini yine duyuyor, o göz alıcı yuvarlak ışığın altında bacakları üste dikilmiş bir halde yatıyormuş üzere hissediyordu.”(4) Seyahat âlâ geçmesine karşın Ebu’l-Hayzun sonda kısa müddetliğine alıkonur, tankın içinde bekleyen üç arkadaş yakıcı güneşin altında endişeyle arkadaşının dönmesini bekler. Üç arkadaş su tankının içinde sessiz sedasız kurtarılmayı bekler ancak sürücü gecikir, döndüğünde iş işten geçmiştir artık. Kavurucu güneşin altında su tankının içinde sıcaktan boğularak hayatlarını kaybetmiştir bu üç mülteci. Umut dolu başlayan seyahatleri bir trajediyle sona erer. Ebu’l Hayzun’un su tankını döverek söyledikleri, bir toplumun yazgısını, neden dünyanın kendilerine sessiz kaldıklarını anlatır üzeredir: “Neden tankın duvarlarına vurmadınız? Neden bir ses çıkarmadınız? Neden?”(5)
Bu üç arkadaş ülkelerini terk etmeseydi, tahminen de bu trajik sonla karşılaşmayacaklardı. Kanafani’nin yapıtlarında Filistinlilerin sesini dünyanın duymaması kadar, halkının kendi topraklarını terk etmesinin de bu kayıtsızlıkta hissesi olduğunu söyler. Bilhassa bunu vurgulamak ister, ona nazaran ne olursa olsun ucunda vefat bile olsa toprakların terk edilmemesi Filistin davası için birinci evvel yapılması gerekendir. Zira beşerler sahip olduğu topraklardan vazgeçtiklerinde bir daha lakin turistik gayeli dönebileceğini bilir. ‘Güneşteki Adamlar’ ülkesinden ayrılanların, ‘Hayfa’ya Dönüş’ ise turistik hedefli Filistin’e dönenlerin öyküsünü anlatır. Her iki kitap da bu minvalde kaleme alınmış, çuvaldızı kendine batıran sert bir kitaplardır. ‘Güneşteki Adamlar’ın yazıldığı tarih ile İsrail’in Filistin’i terk etmek zorunda kalanları turistik hedefli yurtlarına çağırması ortasında sırf birkaç yıl vardır.
‘Güneşteki Adamlar’ın anlaşılması için yazıldığı vakte değil, 20 yıl öncesine gitmek gerekiyor. İngiltere, Birinci Dünya Savaşı’nın çabucak sonrasında mandası altında bulunan Filistin’den Yahudi devleti kurmak isteyen Siyonistler ile Araplar ortasında yaşanan çatışmaları münasebet göstererek çekilmeye karar verir. İngiltere’nin Filistin’den çekilmesinin çabucak akabinde, Filistin’in geleceğine dair kararı Arap ve Yahudi devletlerinin bölünmesini tavsiye eden Birleşmiş Milletler’e bırakır. İngiltere kentlerden ayrıldıkça, Museviler bunu fırsata dönüştürüp Arap yerleşim yerlerini ele geçirmeye başlar. 1948 yılında İsrail kendisini başka bir devlet olarak tanır, geçen bir yılı aşkın müddette yaklaşık 200 bin Filistinli ülkesini terk eder, savaş bitimindeyse yaklaşık 700 bin insan mülteci durumuna düşer. Bu mültecilerin birçok Filistin’in Batı Şeria bölgesine kaçar ve oradaki kamplarda yaşamaya başlar. Batı Şeria da Ürdün tarafından ilhak edilir, Filistinliler Ürdün idaresinin kesimi olur. Savaşın bitiminde, 150 bini aşkın insan İsrail devleti olan bölgenin sonları içinde kalır. 1967 yılında İsrail devleti ile Ürdün, Mısır ve Suriye ortasında 6 gün süren bir savaş yaşanır, savaşı İsrail kazanır ve pek çok Arap yerleşim yeri İsrail’in kontrolüne geçer. Bu savaşın akabinde İsrail, 1948 yılında ülkesini terk eden Filistinlilerin turistik emelli eski yurtlarını görmelerine müsaade verir.
Kanafani bir gazeteci, insan hakları savunucusu, muharrir ve tıpkı vakitte halkının haklı talepleri için çaba eden bir devrimciydi. Münasebetiyle Kanafani’nin öldürülmesinin nedeni, halkının haklı taleplerini insani bir mecraya taşıması, Filistin probleminin sadece bir örgütün, bir zümrenin, bir partinin işi olmadığını haykırmasıydı. Arap lisanının, kültürünün, edebiyatının yok olmaması için bir ülke tahayyül etti Kanafani. Yaptıklarından ve yazdıklarından ders alınması, misal problemlerle didişen pek çok ülkenin sağduyulu aydınının önceliği olmalıdır tahminen de. ‘Güneşteki Adamlar’ başta olmak üzere bütün yapıtlarını bu minvalde okumak, buna nazaran kıymetlendirmek gerekir. Kitabın sonunda Ebu’l-Hayzun’un tanka vururken söylediklerine çölün kendisinden karşılık gelir, Filistin’in terk edilmişliğini, yalnızlığını, Kanafani’nin sürgünde geçen hayatından öldürülmesine kadar geçen vakti bu kelamlardan daha uygun ne anlatabilir ki: “Neden tankın duvarlarına vurmadınız? Neden? Neden? Neden?”(6)
‘Güneşteki Adamlar’, bir ulusun yalnızlığının anlaşılması açısından okunması gereken kıymetli bir kitap.
Dipnotlar:
1. İkbal Ahmet, İmparatorluğa Meydan Okurken, David Barsamian İle Söyleşiler, Zoom Kitap Yayınları, Çev. Utku Özmakas, S. 35
2. Robert Fisk, Büyük Medeniyet Savaşı Ortadoğu’nun Fethi, İthaki Yayınları, Çev. Murat Uyurkulak, S. 343
3. Filstin’in Çocukları, Hayfa’ya Dönüş ve Öbür Kıssaları, Gassan Kanafani, Otonom Yayınları, Çev. Seher Özbay, S. 23.
4. Güneşteki Adamlar, Gassan Kanafani, Metis Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 49
5. a. g. e S. 73
6. Güneşteki Adamlar, Gassan Kanafani, Metis Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 73