Naz Taylan
“Ölmek bir şey değil, yaşamamak dehşetli.”
Victor Hugo
“Pandemi” sözcüğü ile tanıştığımız vakitlerin üzerinden yaklaşık üç sene geçti. Hayatımıza katılan farklı kavramlarla “yeni normal” denilen bir periyodu yaşamaya devam ediyoruz. Kelam konusu kavramların bir kısmı edebiyatla ilintili. Bu bağlamda üzerine en fazla baş yorulanlardan biri de sanıyorum apokaliptik /post-apokaliptik. Kıyamet sonrası bilim kurgu olarak nitelenen bu kavram, Joseph John Adam’ın sözüyle “nükleer, biyolojik, ekolojik, jeolojik ya da kozmolojik felaketlere bağlı olarak dünyanın sonunun gelmesini ve böylesi büyük yıkımlar sonucu sağ kalan insanları nasıl bir hayatın beklediğini husus edinir.”…Apokaliptik yapıtların birincisinin Mary Shelley tarafından 1826’da yayımlanmış ‘Son Adam’ olduğunu anımsatmak isterim. Gerçekten yaklaşık iki yüz yıl evvel insanlığın neredeyse sonunu getiren bir veba salgını sonrasında hayatta kalanların kıssasına odaklanır kitap. Bu birinci yapıttan sonra salgın devirlerine dair edebiyatın klâsikleri ortasına giren birçok yapıtla karşılaşırız. Dünyanın farklı coğrafyalarını ele geçiren, hatta kimi kaynaklara nazaran 1. Dünya Savaşı’nın bir halde sonlanmasını sağlayan veba salgını, günümüze anlatısıyla en çok uzananlardan biridir. Edebiyatın çağına tanıklık etme şiarı çabucak hemen her edebiyatçının, anlatıcının, yazıcının ruhunu ele geçirse de poetik, estetik ve etik telaşlarla üretenlerin bir azınlığı temsil ettiğini görürüz. Çağına tanıklık etme kanısıyla birlikte edebi yapıtın niteliği konusundaki tartışmalar hiçbir vakit yeniliğini kaybetmez. Muharrir hem felaketi yaşayan hem de felaketin ruhsal, toplumsal maliyetlerini edebiyatçı kimliği ile karşılayıp aktaran olma görevini yerine getirmek ismine bir eser kaleme alıyorsa elbet, ‘pandemi sonrası edebiyat’ üzere bir başlığın içerisinde yer alacağını da az çok kestirim edecektir.
2020’de baharın birinci ayında global ölçekte bir salgınla karşı karşıya kaldığımızda o andan itibaren gerçek olan tek şey bu görünmez düşmanın bizi ele geçirmemesi için saklanmaktı. Ne olursa olsun #evdekal’malıydık. Foucault’ın “kapatılma mekanları”nın yanına şartsız olarak eklenen “ev”, mevcut manasını birinci kere bu kadar gerçekleştirmiş oldu. Hayatta kalmak için mümkün bir sığınaktı artık. O günlerin yekûnunu tutanlar için ortak olduğumuz toplumsal etrafın ve muhtaç olduğumuz bağlantı ve etkileşimin yegâne kaynağı toplumsal medyaydı. Pandemi periyodu ve o tecrit günlerine dair yapılan araştırmaların bir kısmının odağında ekrana kilitlendiğimiz, felaket haberlerinin önümüze yığıldığı o günlerde, konut içinin bir üretim alanına dönüştüğüne ait çok sayıda data de toplandı. Kimdi bu üreticiler? Sanatkarlar, muharrirler, kültürel çalışmaları bir varoluşsal sıkıntıya dönüştürüp yaşayanlar… İzler etrafa muhtaçlık duyan tiyatrocuların, müzisyenlerin hayatlarını idame edebilecekleri sanat ortamları bir anda yok olmuştu. Bu durumla kolektif olarak gayret edenlerin dışında virüsle müsabakayı beklemeden hayatına son verenlerin de olduğunu kayıt altına aldı bu lanetli vakit. Öbür yandan kimi hizmetler ve olmazsa olmazımız diyerek öncelik verilenler başta eğitim olmak üzere sürmeliydi. Uzaktan eğitim ile kotarılmaya çalışılan süreç yavanlıkla sürerken kimi alternatif metotlar kendini yeni olağana adapte etmeye başlamıştı bile. Madem “eski günlerdeki” üzere temas kuramadan bir ömür örülecekti, buna ikna olmak ve devam etmek aslolandı ve mahrem olan artık kamusal alana dahildi. Konutlar bir can simidi olarak yedi yirmi dört paylaşıma açık bir alana dönüştü. Kimi yaptığı çeşit çeşit ekmeği paylaştı, kimi vücut ve zihni koruyacak öğretilerin eşliğinde yaptığı çalışmaları; kimi izlediği sinema ve dizileri, kimi okuduğu kitapları… Müellifler bu büyük yıkımın içinde kenar notlarını almaya başladıklarında birinci şoktan çıkılmıştı. Yavaş yavaş ne yaşadığımızın farkındalığı arttıkça durumu daha kabullenmiş ve olmuş olacakla uzlaşan bireylere dönüşmeye başladık. “Pandemi öncesi” diye bir tamlamanın oluşması ise iddiamızdan çok daha uzun vakit aldı. Bu vefat kalım savaşından bir nefesle çıkanlar o günlerin travmasından savunma hallerine kadar kaç tecrübeyle geri dönmeye başladılar var oldukları alanlara. Tutulmuş günlükler, yeni besteler, performatif işler hepsi bu periyodun kalıntısıydı artık. Yaşadığımız ortaktı onu anlatma ve paylaşma maharetimiz diğer başka…
Bana Yaklaşma! Yoğunbakım Günlüğü, Meral Saklıyan, 160 syf., Everest Yayınları, 2023. Her felaketin daha fazla ziyan gören bir topluluğu vardır. Şifa bulmak için başvurduğumuz, bilgisinin bizi hastalıklardan kurtaracağı inancı ve umuduyla kapısını çaldığımız hekimler için salgın, topyekûn bir teyakkuz haliydi. Savaş alanının tam ortasındaydılar. İdarelerin bizi konutlarda tecrit altında tuttuğu vakitlerde sıhhat işçilerinin müsaadeleri, emeklilik ve istifa müracaatları süresiz kaldırılmıştı. Tabip, hemşire olan yakınlarımız ve arkadaşlarımız için ziyadesiyle endişelendiğimiz, onların sıcak temasta bulundukları Covid-19 virüsüne maruz kalmış hastalarının akıbetini takip ederek hiçbir aksiyonda bulunamamak çok zedeleyici bir histi hepimiz için. Günlük hayat içinde birbiriyle diyaloğu olmayan birçok insanın balkonlarda, pencerelerde akşam 21.00’de çılgınlar üzere alkışladığı, kimi vakit o günkü his patlamalarıyla ağlayarak “hepinize çok teşekkürler” diye seslendiği insanlardı onlar. Toplumun yek bir gönülden kahraman olarak selamladığı bu insanların karantinanın sonlanmasından sonra sayısız şiddete maruz kalmalarını, kimilerinin ataklar sonucu canından olmasını anlamak, kabul etmek mümkün değil. Mevtle bu derece raks eden bir toplum can almayı, yıkmayı, her şeyin içinden bir şiddet aksiyonu çıkarmayı nasıl, hangi orta özümsemiş olabilir? Yalnızca bu şiddetle yaşadığı ve yaşattığı her şey ismine gecikmiş bir yüzleşmeye girişebilmesi için de Meral Saklıyan’ın kitabı okunmalı… ‘Bana Yaklaşma!’ yalnızca bir muharririn karantina günlükleri ya da sıradan bir anlatı değil çünkü… Ağır bakım tabibi olan bir edebiyatçının pandemi periyodundaki güncesi; hastane sürecini hiç yaşamamış, o büyük felaketi hasar almadan, rastgele bir kayıp vermeden atlatanlar için de, o travmayı birebir yaşayanlar için de çok içerden bir tanıklık. Okunması, o günlere dönüp bütün bu tecrübeler içinden o günlerin tekrar anımsanması, insanın etik prensiplerle bir hayatı kavraması ismine da son derece değerli.
Meral Saklıyan birçok ödül sahibi bir öykücü. Birinci kitabı ‘Uzağa Gidemem’, 2019 yılında Everest Yayınları etiketiyle yayımlanmış, birebir yıl Kayıp Rıhtım edebiyat mecmuası tarafından yılın hikaye kitabı seçilmişti. Birinci kitabı beklenenden daha geç yayımlanmış olsa da kendisini yıllardır mecmualardan takip ediyor ve tanıyor okur. Yeniden birebir yayınevi tarafından yılın birinci ayında okuruyla buluşan ve bu metne vesile olan kitabı ‘Bana Yaklaşma!’, “Yoğunbakım Günlüğü” alt başlığını taşıyor. Önsöz ve teşekkür kısmını dışarıda bırakarak söylersek, kitap on üç başlığa ayrılmış; yaşanılanı, gözlemleneni bir kıssa anlatıcısının kaleminden okurla paylaşıyor. “Konforlu hayatın kutsallığını” idealize eden çağdaş insanın, bu büyük felaketle imtihanını en içeriden deneyimleyenlerden biri olarak müellif, hem bir tabip hem de virüse maruz kalan bir hasta olarak karşımıza çıkıyor. Her şartta bizden daha fazlasını biliyor. O sebeple olacak ki Sümerli şair Ludingirra’nın cümlesini bu kitabı yazarken kendine bir başlangıç noktası olarak alıyor: “Madem biliyorsun neden anlatmıyorsun?”.
Saklıyan şiiri bilen, şairleri yazınına katan bir müellif olduğunu bize anımsatarak başlıyor. Nâzım Hikmet’i başucunda tutuyor, onun direncini tüm bu sıkıntı vakitlerde unutmadan uğraşını veriyor. Ne diyor şair:
“Hastalar
Kardeşlerim
İyileşeceksiniz.
Ağrılar, sızılar dinecek
Yumuşak, ılık.
Bir yaz akşamı üzere inecek
Ağır, yeşil kısımların akabinde rahatlık.
Hastalar, kardeşlerim,
Biraz daha sabır, biraz daha inat.”
Pandemi sürecini televizyon ve toplumsal medya ağları üzerinden an be an takip edenlerin bile onca bilgi kirliliğine farklı bağlamlarda maruz kaldığı o günlerin en trajik yanı elbet mevt ile bağımızın şeffaflaşmasıydı. Kitapta muharrir bu yüzleşmeyi hastalar, hasta yakınları ve sıhhat işçilerinin insani, ahlaki ve etik duruşları üzerinden yapıyor. Kadir’in ve ailesinin kıssasında, babasının “öleceğini” kabul etmek zorunda kalan çocuğun sessiz gözyaşlarında, ağır bakıma ‘seçilen’ hastanın bu ayrıcalığın hakkını vermek için sarf ettiği çabada, kayıplarını aile mezarlığına defnetmek için statüsünü kullanmaya çalışan, yasla birlikte oburlaşan insanları, hastane içinde muhtemel şiddeti, taşkınlığı önlemek için ayrıyeten bir imtihan verdikleri o vakitleri, insan üstü eforlar göstererek bir ölmezotu üzere hem can kurtarıp hem canından olmamak için gösterdikleri dayanışmayı abartmadan, soğukkanlılıkla birer anlatıya çeviriyor müellif. Hastanenin ortasında bir şiddet çemberinin içinde kaldığı anda bile soğukkanlılığını yitirmeden kendini kitlediği odada “ağlamamak için yazıyorum” diyerek, çok değil birkaç nesil sonra yalnızca tarihî bir anlatıya dönüşecek olan pandemi devrine tanıklığını vakte bırakma şuuruyla devam ediyor. Önsözde okuruna söylediği üzere: Okumak üzere olduğunuz kitabın tek maksadı, bir doktor ve bir muharrir olan bendeniz Meral Saklıyan’ın, dünyayı çepeçevre saran Covid-19 salgınını, görünenin arkasındakini, yani ömrün öteki yüzünü edebiyat yoluyla anlatmaktır. Ne de olsa dünyamıza kaç salgın daha musallat olursa olsun, onu derli toplu anlatma işi tekrar edebiyata kalacaktır.”
Saklıyan düzgün ki edebiyata, hekimliğe ve beşere dair olan inancını bir ortaya getirip bu günceyi okuru ile buluşturmuş. Pandeminin edebiyata tesirinin çalıştaylarda tartışılmaya başlandığı bu süreçte, bu anlatının da değeri ile değerlendirileceğini ve hak ettiği ilgiyi göreceğini umuyoruz. Bu büyük imtihandan alnının akıyla, bilgisi, şuuru ve etik bedelleriyle yara almadan çıkmış büyük insanlığa bir sefer daha inanarak, salgınla uğraşta ömrünü kaybetmiş sıhhat işçilerini bir sefer daha minnetle anarak…