Hilal Dikmen
Bu dünyaya bir çocuk getirmek ya da getirmemek. İşte bütün problem bu… Keşke o denli olsa. Bir yanda dünyada denetimsiz nüfus artışı, kaynakların dağılımında gittikçe derinleşen eşitsizlik, global iklim krizi, ekonomik krizler, savaşlar, mecburî göçler; öte yanda tüm dünyada yükselen, sırtını yabancı düşmanlığına, bayan ve LGBTİ+ hakları tersliğine dayamış doğurganlık yanlısı siyasetler izleyen, kürtaj zıtlığında birleşen ve bayan ile erkeğin kelamda “fıtri” rollerini tekrarlayıp duran çok sağcı ve otoriter hükümetler ve toplumsal hareketler. Olağan bir de bireylerin hayatlarını nasıl yaşayacaklarına dair aldıkları kararlarda özgürleşmelerinin yolunu açan toplumsal hareketler; mesela aile anlayışında değişimler, çeşitliliğini daha özgürce dışa vurabilen cinsel yönelim ve kimlikler, güçlenen bayan hareketi. Bu dünyaya çocuk getirme ya da getirmeme kararımızı etkileyen, kişiselden global ölçeğe pek çok etken bulunuyor. Tam da bu etkenlerden dolayı nüfus çoğalırken bir yandan da çocuk yapmama kararı alan bireylerin sayısı her geçen gün artıyor.
Maine Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olan ve toplumsal cinsiyet çalışmalarına odaklanan Amy Blackstone’un, geçtiğimiz ay İletişim Yayınları’ndan çıkan kitabı ‘Gönüllü Çocuksuzluk – Aileyi Baştan Tanımlayan ve Yeni Bir Bağımsızlık Çağı Yaratan Hareket’ de bu tercihin üstüne eğiliyor. Muharririn uzun yıllara yayılan saha araştırmasına dayanan, güçlü bir teorik çerçevede ve kolay okunur bir lisanla sunduğu çalışma bilhassa ABD’de gitgide yükselen bir trende dönüşen istekli çocuksuzluk tercihini toplumsal bir hareket olarak ele alırken, bu “görünmez tercih”in geçmişteki örneklerini, içerdiği toplumsal cinsiyet temelli eşitsizlikleri, beraberinde getirdiği toplumsal baskı ve hatta dışlamayı inceliyor.
Peki, nedir bu istekli çocuksuzluk? Özgür iradeyle ve yeterli düşünülerek verilmiş bir kararla çocuk sahibi olmamayı tercih etme olarak tanımlayabiliriz. Terim, kişinin, isteği dışında çocuk sahibi olamıyor oluşuyla ortadaki farkı belirtmek için başına “gönüllü” eklemesini alıyor ve Türkiye’deki çalışmalarda da karşımıza bu haliyle çıkıyor.
Kitabın çevirisini toplumsal medya hesabımda duyurduğumda hayli ilgi gördü. Gelen pek çok meraklı ve teşvik edici yorumun ortasında benim, müellifin ve yayınevinin “ülke demografik yıkımın eşiğindeyken” çocuksuzluk propagandası yaptığına dair birkaç yorum da vardı. Blackstone, çocukların emel ve kıymetindeki tarihî dönüşümü irdelediği kısımlarda bu “demografik yıkım” paniğine de değiniyor. Kimin çocuk sahibi olup (pozitif öjenik) kimin olmaması (negatif öjenik) gerektiğini içeren bir panik bu. Doğum denetim sistemlerinin geliştirilmesi evresinde ve tıp tarihine baktığımızda ırka ve sınıfa dayalı bu ayrımcılığın, ötekileştirilmiş bayanların deney gereci edilmesi sonucu birçok bayanda geri döndürülemez hasarlar bıraktığını gösteriyor. Bugün göçmen ve mülteci alan çabucak her ülkede hükümetlerin bu paniği beslediğini ve toplumun kıymetli bir kısmını “ırklarının/milletlerinin yok olacağı” korkusuna boğduğunu biliyoruz. Lakin bu kitapla ilgili gönül rahatlığıyla söyleyebilirim ki dünyanın ve kaynakların sonunun geldiği, insanlığın huzur ve refahının kalmadığına, global yozlaşmaya dair tanıdık korkutucu senaryolarla (ve natürel ki hakikatlerle) “Sakın çocuk yapmayın!” propagandasıyla karşılaşmayacaksınız. Bu kitabın hoş yanlarından biri, çocuk yapma ve yapmama kararına adil yaklaşımı. O yüzden bence çocuk sahibi olmadan evvel de okunması gereken kitaplardan biri.
İstekli Çocuksuzluk – Aileyi Baştan Tanımlayanve Yeni Bir Bağımsızlık Çağı Yaratan Hareket,
Amy Blackstone, 278 syf., Bağlantı Yayınları, 2023.
Toplumsal, dini, ailevi baskı göze her vakit kolay görünmez, birden fazla durumda günlük hayatımıza gömülüdür, bize “doğal” gelir. Doğduğumuz günden itibaren bir gün ebeveyn olacağımızı hayatlarımızın bir sabiti olarak benimsememize yol açan bir toplumsal döngü içindeyiz. Hele de kadınsak, hiçbir maddi delili bulunmayan bir “annelik içgüdüsü”yle doğduğumuzdan tutun da biyolojik saatimizin bizi bir gün kesinlikle çocuk yapmak için çılgına çevireceğine kadar temelsiz pek çok inançla ve aslında bir “annelik dayatması”yla büyürüz. Bakım verme, yaşatma, ilgi gösterme üzerine kurulu sosyalleşmemiz de bu inancın hem yaratıcısı hem sürdürücüsü. Yani “annelik içgüdüsü” denen şeyi annelik toplumsallaşması olarak tanımlamak gerek; bu da tabiatımızın değil, kültürümüzün bir eseri. Ebeveynliğin erkek ve bayanlar için beraberinde getirdiği değişiklikler de toplumsal cinsiyet eşitsizliğini gözler önüne seriyor: Erkekler işlerinde yükselip toplumda daha saygın ve emniyetli bir pozisyona ulaşırken bayanlar eğitimli ve çalışıyor olsa dahi daha düşük maaş, mesleğinde ilerleyememe ve mesken içi adaletsiz iş yüküyle karşı karşıya kalıyorlar. Günlük gerilim kaynağı olarak anneliğinin daima eleştirilmesi, tanıdık tanımadık herkesin kendisinde yorum yapma hakkını bulması da gayreti. Ancak Blackstone’un araştırması, istekli çocuksuzluk tercihinde de bir eşitsizliğin kelam konusu olduğunu ortaya koyuyor. İstekli çocuksuz erkekler övülürken, bayanlar türlü tenkitler, baskılar, hatta “eksik kadın” üzere aşağılamalarla karşılaşıyor; iş hayatında konutta bakması gereken bir çocuğu olmadığı için daha fazla iş yükünün altında bırakılıyor.
‘Gönüllü Çocuksuzluk’ kitabı, Aileyi Baştan Tanımlayan ve Yeni Bir Bağımsızlık Çağı Yaratan Hareket alt başlığıyla çıktı. Şu “aile”ye kısaca bakalım. Tüm dünyada yükselen çok sağcı ve otoriter hükümetlerin ve toplumsal hareketlerin temel sorunlarından birini “aile” oluşturuyor. Bayan ve LGBTİ+ların hayatlarına dair karar almada özgürleşmelerinin yolunu açtığı için kitlesel hak ve özgürlük hareketleri bu rejimlerin ana gayelerinden birini oluşturuyor. Bayan ile erkeğin “fıtratına” sık sık vurgu yapılırken kürtaj ve doğum denetimi zıtlığı, anneliğin ve ailenin kutsanması, bireyleri çocuk yapmaya teşvik edici doğum yanlısı toplumsal siyasetler, fiyatsız kamu kreşlerinin kapatılması üzere uygulamalarla bayanların iş omurundaki şartlarını direkt ya da dolaylı zorlaştıran siyasetler, anneliği reddeden ve “usturuplu” bulunmayan bayanların sık sık kınanması biçiminde karşımıza çıkıyor. Tam şu anda, özellikle son 21 yılda işittiğimiz kelamlar kulaklarınızda yankılanıyor olabilir.
Bu rejimlerin doğurganlık üzerine ağırlaşması elbette tesadüf değil. Ataerkinin bayanlar üstündeki tahakkümünün en önemli kendini tayin sistemlerinden biri bayanların üreme kapasitelerinin denetimidir. Bayanın üreme tercihlerinin denetimi onun toplumsal rolünü belirlemeye de hizmet eder. Ayrıyeten nüfusun artışı bir ideoloji ya da inancın takipçi sayısının artışı manasına da gelir. Buna bağlı olarak bayanların evlilik yaşı da sık sık gündem edilir. Blackstone, okullarda cinsellik eğitiminin yaygınlaşması, doğum denetim yollarına dair şuurlu jenerasyonların yetişmesi, feminizmin tesiri ve çeşitli kültürel değişimlerin ergen doğum oranlarını azalttığından, bayanlarda birinci evlilik ve çocuk yaşını artırdığından kelam ediyor. Birinci evlilik yaşının yükselmesiyle ilgili Türkiye’de de benzeri bir tablo olsa da çocuk yaşta evlendirmeler hâlâ yaygın (TÜİK datalarına nazaran son 10 yılda toplam 302 bin 159 kız çocuğu evlendirildi; TÜİK 2021 bilgilerine nazaran 15-17 yaş kümesinde 7 bin 73 kız doğum yaptı ve bunlar sadece datalara yansıyan, yani tespit edilebilen örnekler). Üstelik mevcut politik atmosfer çocuk yaşta evliliklerle çabayı problem edinmediği üzere yasal bir hak olan kürtajın devlet hastanelerinde fiilen yasak olması, evlenen üniversite öğrencilerine devlet yardımı üzere uygulamalara baktığımızda zıddı bir tavır takınıyor. Bayanların sıhhat hizmetlerine ve doğum denetim usullerine erişimleri ise epey kısıtlı. Velhasıl, Blackstone’un çalışmasında kadınlık, cinsiyet eşitsizliği, bayanlar üstündeki toplumsal baskının üniversalliği bir sefer daha yüze çarpıyor ve devletin, sorumlu olduğu refah hizmetlerinden çekilmek için aileyi bir araca dönüştürdüğü Türkiye şartlarını da tekrar düşünme imkânı sağlıyor.
İnsanları çocuk sahibi olmaya iten sebepler ortasında çocuk sahibi olmanın keyfi, aile kurmak, arkasında bir miras bırakmak, topluma yararlı bireyler yetiştirmek, yaşlılıkta bakım muhtaçlıklarının karşılanması üzere etkenler bulunuyor. Çocuk yapmama kararının bencillikle itham edildiğini düşündüğümüzde bu münasebetlerin de pek diğerkâm olduğu söylenemez. Öte yandan günümüzde bu gereksinimleri gidermenin yolları giderek artıyor. Artık aile kurmanın çeşitlenen yolları var. Beşerler ailelerini seçiyor, hayvan dostlarıyla büyütebiliyor, aile olmanın şartı konuttaki çocuktan geçmiyor. Topluma yararlı olmanın da pek çok yolu var. Bir çocuğa vakfetmediği için kendisine kalan vakitte evsizler, göçmenler, hayvanlar, çocuklar, yaşlılar için istekli çalışmalara dahil olan pek çok istekli çocuksuz var. Kitapta istekli çocuksuz bireylerin çocuklarla âlâ anlaşamadığı yahut onları sevmediği algısının da ne kadar yanlış olduğunu görüyoruz. “Bir çocuğu büyütmek için bir köy gerekir” lafını duymayan kalmamıştır. Günümüzde çocuk yetiştirme öncelikle ve sadece ebeveynlerin sorumluluğu üzere bir algı var. Çocukların hayatında birincil bakımverenlerin kıymeti elbette yadsınamaz ancak bir çocuğun yetişmesinde anne ve babadan fazlasına vazife düşer. İşte istekli çocuksuz beşerler da bu köyün değerli birer kesimi ve hayatlarındaki çocuklara maddi ve manevi katkılarda bulunuyorlar.
Çocuk yapma yahut yapmama kararının şahsî bir tercihle sonlu olmadığı aşikâr, içinde ferdi, toplumsal ve global pek çok etken barındırıyor. Çocuk istemeyen yetişkinlerin direkt yahut dolaylı maddi ve manevi ziyana uğradığı bir dünyada yaşıyoruz ancak bu dünya çocuklara ve ebeveynlere (özellikle annelere) de pek yeterli davranmıyor. Erkek hükümran bir dünyada çocukluk, kadınlık, yaşlılık hayat şartlarımızın zorluğunu birkaç düzey üste çıkarıyor. ‘Gönüllü Çocuksuzluk’u okurken bizimkinden apayrı bir kültürdeki benzerlikler çabucak gözünüze çarpacak lakin farklılıklar üzerinde bilahare baş yormak da gerekli. Gündelik hayatımızdaki başat tesirini düşündüğümüzde çocuk sahibi olup olmamaya giden kararın ve bu türlü bir kararı verme talihimizin hiç bulunmadığı şartların ana belirleyicisi eşitsizlik. Yani çocuk deyip geçmeyin, çocuğa çıkan ya da çıkmayan yolda toplumsal, ekonomik, ırka, sınıfa, cinsiyete, cinsel yönelim ve kimliklere dayalı eşitsizlikler kristalleşiyor.